آسیب‌شناسی اجتماعی حاشیه‌نشینی کلانشهر تبریز با رویکرد توانمندسازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

تحقیق حاضر به بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی حاشیه‌نشینی شهر تبریز با رویکرد توانمند‌سازی پرداخته است. از لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش از نوع توصیفی- تحلیلی بوده است. برای جمع آوری داده­ها و اطلاعات از مطالعات کتابخانه­ای و میدانی و تکنیک‌های روش مشارکتی شامل مشاهده، مصاحبه، بحث گروهی و غیره استفاده شده است. قلمرو مکانی تحقیق، مناطق حاشیه­نشین کلانشهر تبریز (دوره ایچی، قربانی، سیلاب، حیدرآباد و پاتوق) بوده است. مناطق مورد مطالعه طبق سرشماری سال 1395 دارای 309581 نفر جمعیت بوده است که براساس فرمول کوکران 383 نفر برای انجام تحقیق به عنوان نمونه آماری انتخاب شده است. انتخاب افراد در محلات به روش تصادفی ساده انجام شد. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها و اطلاعات از مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است. نتایج نشان داد اکثر خانواده‌های حاشیه‌نشینی شغل رسمی برای تأمین معاش خود ندارند و چون این افراد عموماً فاقد مهارت و تخصص و سرمایه‌گذاری هستند، به مشاغل کاذب و بعضاً مجرمانه مثل دست‌فروشی، کوپن‌فروشی، تکدی‌گری، خریدوفروش مواد مخدر و مشروبات الکلی روی می‌آورند. وجود خرده‌فرهنگ‌های خاص باعث شده جذب فرهنگ‌های شهری نشده و نیز فقر فرهنگی امکان نفوذ در آن‌ها را برای اجرای برنامه‌های مختلف اجتماعی همچون بهداشت و تنظیم خانواده و غیره مشکل می‌سازد. از عوامل گرایش به اعتیاد، فقر، بیکاری، فقدان برنامه صحیح جهت پرکردن اوقات فراغت، نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی و در دسترس بودن مواد مخدر را می‌توان نام برد. همچنین نتایج معادلات ساختاری نشان می‌دهد «ترک تحصیل به خاطر فقر اقتصادی»، «سطح سواد پایین» و «فقدان مراکز فرهنگی، تفریحی» مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی حاشیه‌نشینی بوده است. ترکیب این سه عامل آسیب‌های جدی دیگری نظیر «اعتیاد»، «نبود شغل رسمی» و «اشتغال کاذب» را باعث شده است.

کلیدواژه‌ها


ملکی، سعید و داود حاتمی.1394. "حاشیه­نشینی و چالش های اجتماعی ـ فرهنگی ناشی از آن با تاکید بر کلانشهرهای ایران". نشریه چشم‌انداز زاگرس. دوره 7. شماره 24. صص 140- 111.
نظریان، اصغر، حسن سادین، کاوه زال‌نژاد، مهناز استقامتی و مهدی ولیانی. 1395. "بررسی عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی". نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. شماره 3. صص 135- 111.
ازکیا، مصطفی و حسین ایمانی جاجرمی. 1390. "روش‌های کاربردی تحقیق (کاربرد نظریه بنیانی)". جلد دوم. تهران. انتشارات کیهان.
اعتماد، گیتی، محمدرضا حائری و فرخ حسامیان. 1388. "شهرنشینی در ایران". نشر آگه، تهران.
بازرگان هرندی، عباس. 1387. "روش تحقیق آمیخته رویکردی برتر برای مطالعات مدیریت". دانش مدیریت. سال 21. شماره 81. صص 31- 19.
پورآقایی، عبدالله. 1383. "بررسی و تحلیل اسکان غیررسمی در شهر رشت و راهکارهای مناسب برای بهبود روند آن". پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه یزد.
پورمحمدی، محمدرضا و رضا جهان‌بین. 1388. "ادامه حیات اسکان غیررسمی و رویکرد توانمندسازی به‌مثابه نوین‌ترین راهبرد مقابله با آن (نمونه موردی شهر تبریز)". فصل‌نامه جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس. دوره 1. شماره 1.
پیران، پرویز 1382. "اجتماعات اسکان غیررسمی در ایران: از دنیای زنده زندگی روزمره تا تحلیل نظری". کارگاه تخصصی اسکان غیررسمی در ایران. دانشگاه شهید بهشتی.
تودارو، مایکل. 1367. "مهاجرت داخلی در کشورهای درحال‌توسعه". ترجمه مصطفی سرمدی. دفتر بین‌المللی کار. تهران.
حبیبی، محسن. 1380. "کانون زیستی خودانگیخته، پدیده‌ای نوظهور در مناطق کلان‌شهری". ماهنامه شهرداری‌ها.
خاک­پور، براتعلی، مریم بیرانوندزاده، ابراهیم رستم گورانی و کبری سرخ کمال. 1390. "اسکان غیررسمی، ناهنجاری‌های شهری و راهکارهای تعدیل آن نمونه موردی: شهرک توحید بندرعباس". فضای جغرافیایی.دوره 11. شماره 34. صص- 181- 156.
خوب­آیند، سعید. 1384. "تحلیل فضایی علل شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در شهر اصفهان". پایان‌نامه دکتری. دانشگاه اصفهان.
روستایی، شهریور، فاطمه زادولی و شاهرخ زادولی خواجه. 1394. "تحلیل فضایی پراکنش فقر اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین نمونه موردی: مناطق حاشیه‌نشین شمال شهر تبریز". فصلنامه برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای. شماره 1. صص 98- 72.
زنگی‌آبادی، علی، اصغر ضرابی و سعید خوب آیند. 1384. "تحلیل علل اقتصادی – اجتماعی حاشیه‌نشینی در شهر اصفهانگ. مجله علوم انسانی. جلد 18. شماره 1. دانشگاه اصفهان.
زنگی‌آبادی، علی و امید مبارکی. 1391. "بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی شهر تبریز و پیامدهای آن". فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. شماره 45. صص 80- 67.
شکویی، حسین. 1385. دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری. تهران: انتشارات سمت. جلد اول.
شیخی، محمدتقی. 1380. جامعه‌شناسی شهری. شرکت سهامی انتشار.
شیخی، محمد. 1382. "سکونتگاه‌های خودرو، گذار از حاشیه‌نشینی به الگویی از سکونت‌گاه پیرامون کلان‌شهرهای ایران". مجموعه مقالات حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی. جلد دوم. تهران. دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی.
صابری­فر، رستم. 1388. "بررسی تحلیلی حاشیه‌نشینی در شهر بیرجند: موردی منطقه کارگران". تحقیقات جغرافیایی. دوره 24. شماره 1.
صرافی، مظفر. ۱۳۸۰. "بازنگری پدیده اسکان غیررسمی در ایران". هفت شهر. سال سوم. شماره 8.
صرافی، مظفر. ۱۳۸۰. "ویژگی‌های حاشیه‌نشینی.  هفت شهر". سال سوم. شماره ۸.
صرافی، مظفر. 1382. "بازنگری ویژگی‌های اسکان خودانگیخته. مجموعه مقالات حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی". جلد اول. تهران. دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی.
عابدین درکوش، سعید. 1380. درآمدی بر اقتصاد شهری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی چاپ سوم.
علی بابایی، یحیی. 1391. "مطالب درس روش تحقیق کمی پیشرفته". دانشکده علوم اجتماعی. دانشگاه تهران.
عنابستانی، علی‌اکبر و زهرا عنابستانی. 1389. "راهبردهای کالبدی کنترل حاشیه‌نشینی در شهر سبزوار". فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. شماره اول. صص 84- 65.
کریم‌زاده، حسین. محمدرضا نیکجو، میر‌ستار صدر موسوی و حسین کوهستانی. 1393. "شناسایی عوامل مؤثر در ایجاد فرصت‌های کارآفرینی در بخش گردشگری نواحی روستایی با استفاده از مدل معادلات ساختاری". جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی دوره 25. شماره 2 (پیاپی 54). صص 290- 269.
کلانتری، خلیل. 1388. "مدل‌سازی معادلات ساختاری در تحقیقات اجتماعی- اقتصادی". تهران. فرهنگ صبا.
محسنین، شهریار و محمدرحیم افیدانی. 1395. "معادلات ساختاری مبتنی بر رویکرد حداقل مربعات جزئی". تهران. موسسه مهربان‌نشر.
محمدپور، احمد. 1389. "روش در روش؛ درباره ساخت معرفت در علوم انسانی". تهران. انتشارات جامعه شناسان.
محمدپور، احمد. 1389. "فرا روش؛ بنیان‌های فلسفی و عملی روش تحقیق ترکیبی در علوم اجتماعی و رفتاری". تهران. انتشارات جامعه شناسان.
محمدپور، احمد، رسول صادقی و مهدی رضایی. 1389. "روش‌های تحقیق ترکیبی به‌عنوان سومین جنبش روش‌شناختی: مبانی نظری و اصول عملی". جامعه‌شناسی کاربردی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان). دوره 21. شماره 2 (پیاپی 38).
نعمت‌اللهی، سیمیندخت. 1394. "تحلیل جامعه‌شناختی ناپایداری توسعه شهری در سکونتگاه‌های غیررسمی کلان‌شهرها (نمونه موردی شهر تبریز)". فصلنامه مطالعات جامعه‌شناختی. شماره 26. صص 51- 37.
نقدی، اسدالله و رسول صادقی. 1385. "حاشیه‌نشینی چالشی فراروی توسعه پایدار شهری با تأکید بر شهر".  همدان. فصلنامه رفاه اجتماعی. سال پنجم. شماره 23.
نقدی، اسداله و صادق زارع. .1391. "حاشیه‌نشینی به‌مثابه آپاندیسیت شهری (موردمطالعه: جعفرآباد– کرمانشاه)". فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره 5. صص 81- 65.
هادیزاده بزاز، مریم.1382. "حاشیه‌نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان". مشهد. شهرداری مشهد با همکاری نشر تیهو.
هزارجریبی، جعفر، نوذر امین صارمی و یوسف وندی، فریبرز. 1388. "اثر حاشیه‌نشینی بر وقوع جرائم اجتماعی شهرستان کرمانشاه در سال 1386". پژوهش‌های مدیریت انتظامی (مطالعات مدیریت انتظامی). شماره 1. صص 86- 73.
مبینی دهکردی، علی.1390. "معرفی طرج ها و مدل­ها در روش تحقیق آمیخته". فصلنامه راهبرد. سال 20. ش 60. صص 234-217.
Adel el, M. Sherine, S. Fadwa, k. 2016. “Affordable Housing as a Method for Informal Settlements Sustainable Upgrading”. Procedia - Social and Behavioral Sciences. Vol. 223. pp. 126-133.
Arbakaf, A. 2008. “On the measurement of service sector in urban economy”. Rouledge- London.
Burgess, R. Marisa, C, & Theo, K. 1997. Contemporary Policies for enablement and Participation: A Critical Review in: Borgess. Rod and at al (Eds).
Chatterjee, M. 2009. “Slum dwellers response to flooding events in the megacities of India”. Mitig Adapt Strateg Glob Change. Vol. 15. pp. 337–353.
Clarke, J. 2008. “Formulizing the Informal” M.A. Dissertation, Dal House University.
Souza, D, 2001 “De-constructing Urban Space in Informal Settlements”. the Case of Recife Brazil.
Flacke, J. Sliuzas, R. 2011. Modeling Informal Settlement Growth in Dar es salaam, Tanzania, FIKRESELASSIE KASSAHUN ABEBE Enschede, The Netherlands, March 2011.
Hanink, D. 2007. Application of urban economy. Oxford University.
Jenkins, P. 2001 “Regularizing Informality” Turning the Legitimate into Legal? N-AERUS Workshop, Leuven.
Kovandzic, T. L. Vieraitis, M., and Yeisle, M. R. 1998. The structural covariates of urban homicide: Reassessing the impact of income inequality and poverty in the post-Reagan era. Criminology 36:569–599.
Marwa A. Khalifa. 2015. “Evolution of informal settlements upgrading strategies in Egypt: From negligence to participatory development”. Ain Shams Engineering Journal. Vol. 6. Issue 4. pp. 1151-1159.
Melanie, L. 2014. “Constructing ordinary places: Place-making in urban informal settlements in Mexico”. Progress in Planning. Vol. 94. pp. 1-53.
Mwasubi, A. 2003. “Access to Privatized Solid Waste Collection Services by Urban Poor in Dar es Salam. Tanzania” PH.D Thesis, University of Waterloo.
Potter, R.B. 1985. “Urbanization and Planning in the Third World”. London, Croom.
Purewal, N. K. 2000. “Living in Margins: Social Access to Shelter in Urban South Asian”. Alder Shot.
Stadel, S. 1974. “The Structure of Squatter Settlements in Medellin”. Colombia, Area. Institute of British Geographers. 6, 249- 254.
UN- Habitat. 2003. “The Challenge of Slums” Global Report on Human Settlements”. London, Earth Scan.
Zhu, Y. & Lin, B. 2004. Sustainable Housing and Urban Construction in China. Energy and Buildings. 1287-1297.